Auteur © Jan-Willem Vaartjes

Gevoelige tanden reageren op koude, hete, zure of zoete etenswaren en dranken met een korte scherpe pijnscheut die voor het gevoel tot diep in de wortels van de tanden kan doorlopen. Indien de pijn lang aanhoudt dan zal er over het algemeen sprake zijn van een geïrriteerde zenuw (pulpitis) en is er mogelijk meer aan de hand. Soms is het echter behoorlijk lastig om onderscheid te maken tussen de ‘onschuldige’ gevoelige tand en meer ernstige aandoeningen als o.a: tandbederf, gebroken/uitgevallen/lekkende vullingen, napijn na vullen, overbelasting door o.a. knarsen, breuk/barstjes in (de wortel van) een tand of kies.

Blootliggend tandbeen

De reden waarom een tand of kies gevoelig wordt, is het bloot komen te liggen van het tandbeen. Tandbeen wordt normaal bedekt door glazuur of door het tandvlees, maar komt met het ouder worden, vaak rond de tandhals bloot te liggen. Tandbeen ook wel dentine genoemd, is minder hard en heeft een minder dichte structuur dan glazuur. Het tandbeen bevat veel minder kristallen dan het glazuur en is voornamelijk opgebouwd uit bindweefsel. In het tandbeen bevinden zich veel kleine kanaaltjes, tubuli genaamd, welke richting zenuw lopen.

In de bovenstaande afbeelding is een kies afgebeeld, bestaande uit het binnenste levende deel/ de pulpa (met bloedvaatjes) met daaromheen het tandbeen/dentine (geel) en de glazuurkap (blauw). Aan de linkerzijde is het tandbeen bloot komen te liggen en wanneer we dat gebied in de rechter afbeelding onder een microscoop bekijken is te zien dat het tandbeen/dentine kleine kanaaltjes bevat. Deze kanaaltjes worden tubuli genoemd.

Mechanisme

De kanaaltjes in het tandbeen lopen door naar het levende deel (pulpa) , De zenuwvezels in de pulpa kunnen via deze kanaaltjes geprikkeld worden door bijv. aanraking, koude, warmte en/of zoet.

Naar alle waarschijnlijkheid wordt de pijn bij gevoelige tanden veroorzaakt door een drukverschil in deze kanaaltjes. In de afbeelding hierboven wordt schematisch uitgelegd hoe dit zou werken bij een koudeprikkel. Door het koude ijs wordt vocht in de kanaaltjes naar buiten getrokken (onderdruk bij de tandhals) en reageren de zenuwtakjes met het afgeven van een (pijnlijke) prikkel.

Ontstaan van blootliggend tandbeen/dentine



Een bekende en veel voorkomende oorzaak is teruggetrokken tandvlees. Het terugtrekken van het tandvlees heeft de natuurlijke neiging om terug te trekken naarmate we ouder worden, dit proces kan echter versterkt worden door niet goed te poetsen of door te hard te poetsen. Het ontstaan van teruggetrokken tandvlees is een proces wat nog niet volledig opgehelderd is, maar naar alle waarschijnlijkheid meerdere oorzaken heeft (multi-factoriëel).

Verlies van tandweefsel/glazuur

Dit is een minder bekende maar belangrijke veroorzaker van gevoelig tandbeen/dentine. De glazuurlaag van de tanden en kiezen verdwijnt, waardoor het dentine bloot komt te liggen. Tandslijtage kan op verschillende manieren ontstaan, een bekende oorzaak is door de chemische inwerking van zuren, dit wordt erosie genoemd. Natuurlijke slijtage door het glijden van de boven en onderkaak over elkaar wordt attritie genoemd, bij knarsers kan dat ernstige vormen aannemen. Rond de tandhals kan door het heen en weer buigen van de kiezen tijdens o.a. knarsen, stukken van het glazuur afspringen, dit wordt abfractie genoemd. Slijtage veroorzaakt door de schurende werking van voorwerpen wordt abrasie genoemd; denk o.a. hierbij aan poetsen met een tandenborstel, maar ook het gebruik van (schurende) tandpasta's. Over het algemeen zal de tandslijtage niet door alleen één van de eerder genoemde factoren ontstaan maar door een combinatie, met name erosie en abrasie hebben samen een grote invloed op de mate van slijtage en dus gevoeligheid.

De mate van gevoeligheid van het blootliggende tandbeen/dentine

Blootliggend tandbeen is niet altijd even gevoelig; de ene persoon zal er meer last van kunnen hebben en binnen hetzelfde individu verschilt het ook van locatie en moment tot moment.

Rechts microscopische opname van dentine zonder smeerlaag met geopende ingangen van de tubuli.

In veel gevallen zijn de tandbeen/dentinekanaaltjes aan het blootliggende oppervlakte van het tandbeen/dentine bedekt en dus geblokkeerd met een smeerlaag, zodat de vloeistofverplaatsing door bijv. een ijsje mee zal vallen. Maar onder bepaalde omstandigheden kunnen ze geopend worden waardoor de gevoeligheid toeneemt, zoals te zien op de linkerafbeelding. Het is bewezen dat gevoelige tanden of kiezen meer, maar ook wijdere kanalen, hebben dan niet gevoelige tanden en kiezen!

De tandenborstel wordt vaak aangewezen als boosdoener voor tandslijtage, uit laboratoriumonderzoek blijkt echter dat bij normaal gebruik van een tandenborstel er weinig slijtage optreedt en de smeerlaag niet snel wordt weggepoetst. In combinatie met tandpasta is de schurende werking echter groter en verdwijnt de smeerlaag sneller tijdens het poetsen. De smeerlaag verdwijnt ook door zure dranken en etenswaren; de meeste frisdranken, yoghurt en vruchtensappen lossen de smeerlaag binnen enkele minuten op! De grootste schade wordt echter aangericht als na bijv. na het drinken van zure dranken de tanden worden gepoetst. Het zacht geworden dentine wordt dan razendsnel weggepoetst!

Men vermoedt dat zuur (erosie) in combinatie met de schurende werking van poetsen (abrasie) de belangrijkste factor voor tandslijtage en dus ook gevoelige tanden is.

Hierboven zijn twee tabellen te zien, waarin de invloed van verschillende dranken op het tandbeen/dentine kan worden afgeleid. Hoe meer plusjes er staan afgebeeld des te meer er van de smeerlaag is verdwenen en des te meer tubuli geopend zijn. In de linkertabel is te zien wat het effect is als alleen de vloeistof contact maakt met het dentine en in de rechter is het effect te zien als er ook tegelijkertijd gepoetst wordt.

Over het algemeen kan je stellen dat het tegelijkertijd poetsen (abrasie) het effect van de zuren (erosie) behoorlijk versterkt. Opvallend is dat cola zonder poetsen nauwelijks effect heeft, maar dat verandert sterk als dat wel gebeurt! Ook is te zien dat de zuurgraad niet van doorslaggevende betekenis is voor de potentie om schade aan te brengen, meer factoren zoals o.a. de buffercapaciteit spelen ook een belangrijke rol, voorbeeld: hoewel rode wijn veel zuurder is dan appelsap, kan appelsap sneller schade aanrichten.

Tandheelkundige behandelingen als bleken, witte vullingen en de gebitsreiniging kunnen ook (tijdelijk) gevoelige tanden veroorzaken. Speeksel is van groot belang om zuren zo snel mogelijk te neutraliseren; de hoeveelheid en kwaliteit van het speeksel kunnen echter van persoon tot persoon verschillen!

Behandeling van gevoelige tanden

In de behandeling van gevoelige tanden kun je onderscheid maken in dingen die je zelf kunt doen of behandelingen die door de tandarts gedaan kunnen worden. Het bekendst zijn misschien wel de speciale tandpasta’s voor gevoelige tanden. Deze tandpasta’s hebben extra toegevoegde stoffen die de tandbeenkanaaltjes dicht(er) maken of die de zenuwprikkeling in deze kanaaltjes verminderen.

Tips om zelf tanderosie te beperken:

• Bekijk je voedingspatroon goed en probeer zure (erosieve) voedingsmiddelen niet te gebruiken of anders zoveel mogelijk te verminderen.
• Neutraliseer zuur door de mond te spoelen met water of melk.
• Poets je tanden pas een uur na het eten of drinken, als dat ‘s ochtends onwenselijk is, probeer dan je tanden voor het ontbijt te poetsen.
• Gebruik een zachte tandenborstel en oefen niet teveel kracht uit.
• Gebruik een tandpasta voor gevoelige tanden.
• Naast het gebruik van een gefluorideerde tandpasta is het mogelijk om de mond dagelijks te spoelen met een neutraal(!) mondwater met 250 ppm fluoride.

Wanneer gevoelige tanden veel klachten geven dan is het mogelijk om een lepel te laten maken die om je tanden en kiezen past. Door deze lepel te vullen met een tandpasta voor gevoelige tanden wordt hiervan de inwerkingtijd en dus het effect vergroot.

Behandeling door de tandarts



De tandarts zal aan de hand van uw gebit kunnen beoordelen waarom het tandbeen bloot is komen te liggen en u adviezen kunnen geven om verdere slijtage te voorkomen/verminderen. Tevens bestaan er middelen die de openingen naar tandbeenkanaaltjes dichtmaken en door de tandarts op de gevoelige tandhalzen aangebracht kunnen worden. Veel gebruikte middelen hiervoor zijn de fluoridenlakken.

In situaties met zeer veel weefselverlies en/of gevoelige tanden, kunnen en moeten soms verdergaande behandelingen verricht worden zoals o.a. vullingen, wortelkanaalbehandelingen en in zeldzame gevallen de extractie van een tand of kies.

Wetenswaardigheden over gevoelige tanden:

• Ca. 45% van de bevolking heeft last van gevoelige tanden.
• Gevoelige tanden komen vooral voor bij mensen tussen de 20 en 50 jaar en dan het meest tussen de 30 en 40 jaar.
• Vrouwen lijken vaker last te hebben van gevoelige tanden dan mannen en krijgen dit op jongere leeftijd.
• Slechts een klein aantal mensen met gevoelige tanden gaat hiervoor naar de tandarts of mondhygiënist.
• Zure veroorzakers van gevoelige tanden o.a: Appel, Appelsap, Cassis, Citroen, Cola, Jam, Kiwi, Limonadesiroop, Mayonaise, Sinaasappel(sap), Sinas, Slasaus, Sportdranken (AA), Wijn.